Η ομιλία του Κ. Νίκου Καλαματιαννού στην εκδήλωση Υπέροχοι άνθρωποι 2019.

                                   Υπέροχοι άνθρωποι 2019

             Αφιέρωμα στους Λυγουριάτες που δώρισαν τη γη τους

                για την ανάδειξη του Ασκληπιείου της Επιδαύρου

                       (Ομιλία από τον Νίκο Καλαματιανό)

     Κυρίες και κύριοι

    Ένα σημαντικό χρέος στη γενιά των υπέροχων ανθρώπων, Λυγουριατών του 1879, έρχεται σήμερα να εκπληρώσει  η γενιά μας. Και αναφέρομαι στη γενιά του 1897 και όχι μόνο στους 35 που δώρισαν τα κτήματά τους, γιατί, αν προσέξει κανείς ανάμεσα σ’ αυτούς υπάρχουν εκπρόσωποι από όλες ή σχεδόν όλες τις μεγάλες οικογένειες που ζούσαν τότε στο Λυγουριό, άρα εκπροσωπούσαν τις αντιλήψεις και τη θέληση όλης της τοπικής κοινωνίας, προεξάρχοντος και του δημάρχου Γ. Σανιά. Χρέος στη γενιά που πριν 140 χρόνια, πρωτοπορώντας, προέβη σε μια πράξη αξιοζήλευτου πατριωτισμού,  χωρίς κανένα προσωπικό αντάλλαγμα, όπως ήδη αναφέρθηκε.  

   Είναι γνωστό σε όλους ότι, ευρύτερα,  η περιοχή μας είχε αδιάκοπη ιστορική παρουσία από αρχαιοτάτων χρόνων, είτε ως Ιερό του «Απόλλωνα Μαλεάτα», είτε ως «Ιερό του Ασκληπιού – Ιερό της πόλεως της Επιδαύρου», είτε με την αρχαία ονομασία «Λήσσα», είτε με τις ονομασίες «Παλιό Λυγουριό» και αργότερα «Λυγουριό».

  Εκείνο όμως που συγκίνησε και συνήγειρε   τη Λυγουριάτικη κοινωνία, ιδιαίτερα από της συστάσεως του νεοελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση του 1821 υπήρξε το Ιερό του Ασκληπιού, το Ιερό της πόλεως της Επιδαύρου, το Θέατρο, όπως αποκαλείται  τοπικά το Ιερό, γιατί ταυτίζεται γεωγραφικά και διοικητικά με το Λυγουριό. 

    Η Καρολίνα Άννινου σε άρθρο της στην τοπική εφημερίδα Εδώ Λυγουριό» , μεταξύ άλλων αναφέρει :

  «… Η γειτνίαση με τον αρχαιολογικό χώρο του Θεάτρου, κανένα δικαίωμα δεν παρέχει στους κατοίκους της περιοχής, παρά μόνον ένα προνόμιο, ότι κατοικούν στην περιοχή. Προνόμιο το οποίο τους καθιστά οικοδεσπότες-φύλακες της περιοχής, υπόλογους στον υπόλοιπο κόσμο. Φύλακες υλικών πραγμάτων και πνευματικών αξιών, κυρίως όταν πρόκειται για τα Επιδαύρια. Και έχουν αποδείξει οι Λυγουριάτες στο παρελθόν ότι προστατεύουν επάξια και τιμούν τα Επιδαύρια και τον πολιτισμό….»

   Αυτή, λοιπόν, την κορυφαία πράξη τιμής και προστασίας του Ιερού από τους έχοντες το προνόμιο,  «οικοδεσπότες – φύλακες», Λυγουριάτες του 1879 θυμόμαστε απόψε, τιμώντας τους πρωτεργάτες.

                                                                – 2 –

      Ας δούμε όμως, εν συντομία, τα πράγματα απ’  την αρχή.

   «…Το Ασκληπιείο που ήταν το κύριο ιερό της πόλης της Επιδαύρου και  από τα σημαντικότερα θρησκευτικά κέντρα του αρχαίου ελληνικού και ρωμαїκού κόσμου, άρχισε τη λειτουργία του- αφιερωμένο στο θεραπευτή θεό Ασκληπιό –  σ’ αυτό το χώρο από τον 6^ο π.Χ. αιώνα, αποτελώντας τη συνέχεια Ιερού που λειτουργούσε βορειότερα, από τον 8^ο π.Χ. αιώνα αφιερωμένου στον Απόλλωνα, πατέρα του Ασκληπιού που λατρευόταν τοπικά ως Απόλλωνας Μαλεάτας.

    Στο Ασκληπιείο κατά τους 4^ο και 3^ο π.Χ. αιώνες που γνώρισε μεγάλη ακμή, οικοδομήθηκαν μνημεία μεγαλόπρεπα όπως το Θέατρο, η Θόλος, ο ναός του Ασκληπιού, το ΄Αβατο,  το Στάδιο κ.λπ., που λάμπρυναν το Ιερό, υπηρέτησαν τους θρησκευτικούς και θεραπευτικούς στόχους του και θαυμάστηκαν από χιλιάδες  προσκυνητές και επισκέπτες απ’ όλο τον κόσμο.

    Το Ιερό συνέχισε τη λειτουργία του και μετά το 426 μ. Χ. , όταν απαγορεύτηκε η αρχαία θρησκεία. Οι καταστροφικοί σεισμοί του 532 και 551 μ. Χ.  ισοπέδωσαν τα μνημεία και το Ιερό εγκαταλείφθηκε οριστικά.

   ΄Εκτοτε και για πάνω από χίλια χρόνια  πέφτει   στην αφάνεια. Τα γκρεμισμένα μέλη των μνημείων, τα αγάλματα, οι επιγραφές αλλά και η αίγλη τους θάβονται στα χώματα ή καλύπτονται από την άγρια βλάστηση που σα σάβανο έρχεται να τα τυλίξει, να καλύψει την ασχήμια, αλλά και να τα προφυλάξει!…» 

    «…Η περιοχή, λοιπόν, του Ιερού του Ασκληπιού με  «τα μεγαλόπρεπα ερείπια, τα καλυμμένα από χώματα , θάμνους και δέντρα» που εκτείνονταν μέχρι τους πρόποδες του  Κυνόρτιου και Τίτθιου όρους, περιήλθε κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα και μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους στο κτηματολόγιο της τοπικής κοινωνίας. ΄Ετσι επεκτάθηκαν παρακείμενες Λυγουριάτικες και όχι μόνο, ιδιοκτησίες, ξελογγώθηκαν περιοχές, οργώθηκαν, σπάρθηκαν, μπολιάστηκαν    αγριλιές, ξελιθαρίστηκαν χώροι από τις πέτρες των μνημείων, κτίστηκαν σπίτια, στήθηκαν οικισμοί… Με το πέρασμα των χρόνων μεταβιβάστηκαν, πουλήθηκαν, ανταλλάχτηκαν και απέκτησαν νομική ισχύ.

    Ταυτόχρονα, στον αρχαιολογικό χώρο οι κάτοικοι της περιοχής,  βρήκαν έτοιμες λαξευμένες πέτρες για να κτίσουν τα σπίτια τους, κολόνες, κιονόκρανα και κάθε είδους μάρμαρα για να οικοδομήσουν, να στηρίξουν και να διακοσμήσουν τις εκκλησιές τους, όπως , φαίνεται

                                                 – 3 –

 σε μερικούς από τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς της περιοχής μας, με πιο χαρακτηριστική το ναό δίπλα μας.

    Κάθε φορά που το υνί του αλετριού τους ξέθαβε κάποιο κομμάτι  αγάλματος, επιγραφής κ.λπ. έμεναν έκπληκτοι !  Θαύμαζαν  βλέποντας τους ξένους επισκέπτες να έρχονται και να ξανάρχονται, να μελετούν και να σχεδιάζουν.  Ακούγοντάς τους δε, να  διηγούνται την ιστορία του Ιερού, να τους μιλούν για το Θεό της ιατρικής Ασκληπιό και τις θεραπείες του, για το χαμένο χρυσελεφάντινο άγαλμά του, για το Θέατρο, το ΄Αβατο, το Στάδιο και τους αγώνες, κατάλαβαν ότι σε εκείνη τη γη, τη γη τους, που την ονόμασαν «Γερό» (προέρχεται από μεταποίηση της λέξης Ιερό) κάτι πολύτιμο κρυβόταν. Την αγάπησαν, τη σεβάστηκαν και την τίμησαν! Σε παρακείμενο του Ιερού οικισμό (Κορώνη) έδωσαν το όνομα της μητέρας του Θεού, κατά τον τοπικό μύθο της Κορωνίδας, βάπτισαν τα παιδιά τους με το όνομα του θεού  (Ασκληπιός-Ασκληπιάδα), με το όνομα της γυναίκας του (Ηπιόνη), ονόμασαν  το δήμο τους κατά περιόδους με το όνομα του θεού. (Δήμος Ασκληπιείου) !…»

   Πολλά  στοιχεία  αποδεικνύουν και πιστοποιούν τόσο τις καλλιέργειες, όσο και τις ιδιοκτησίες στο Ιερό. Από αυτά θα αναφερθώ σε δύο. Την επιστολή της Λαίδης Έλγιν και απόσπασμα προικοσύμφωνου.

•  Η λαίδη Μαίρη ΄Ελγιν, συζύγος του ΄Αγγλου διπλωμάτη λόρδου ΄Ελγιν, γνωστού για την αρπαγή γλυπτών του Παρθενώνα, που επισκέφθηκε οικογενειακά το Ιερό το έτος 1802  σε επιστολή προς τη μητέρα της με ημερομηνία 12 Μαΐου 1802 γράφει :

    «…Μετά από ανάπαυση μιας ημέρας στο ΄Αργος ξεκινήσαμε με κατεύθυνση την Επίδαυρο…, φτάσαμε στο χωριό Λιγουριό την ώρα του φαγητού. Σε απόσταση μιας ώρας από το Λιγουριό είδαμε το Ιερό άλσος του Ασκληπιού και το θέατρο που θεωρούν ότι υπήρξε το τελειότερο του είδους του στην Ελλάδα….. η σκηνή του και όλη η διακόσμηση της πρόσοψης έχουν χαθεί και η ορχήστρα είναι σπαρμένη καλαμπόκι. Μερικά μαρμάρινα καθίσματα έχουν αφαιρεθεί. ΄Εχουν φυτρώσει στο χώρο θάμνοι….υπάρχουν εκεί κοντά πολλά ερείπια λουτρών δεξαμενών και ναών….»

 • Στο προικοσύμφωνο υπ’ αριθμ. 4354 / 7 Νοεμβρίου 1949 γίνεται η αναφορά σε αγρό στην περιοχή του Ιερού (Γερού), και  στη θέση Μοναχόπυργος, Σταδίου αρχαιοτήτων, που αποτελεί σπάνιο, μοναδικό και χαρακτηριστικό τοπωνύμιο.    Συγκεκριμένα:

  «….ενεφανίσθησαν αφ’ ενός ο Μιχαήλ Γιαννούλης ή Τυροβολάς και η σύζυγός του Σταμάτα…. Και αφ’ ετέρου ο Ιωάννης Αγαμέμνωνος Καψάλης και εκ τρίτου η Παρασκευή σύζυγος Ιωάννου Καψάλη….συνιστούν προίκα υπέρ της θυγατρός των προς τον γαμβρόν Ιωάννην…Ο μεν πατήρ Μιχαήλ…αγρούς εις θέσεις…Κλιμάκι…,Αβέλλο…, Μοναχόπυργο… Σταδίου αρχαιοτήτων… Η δε μήτηρ Σταμάτα….εκ των εξής…..»

                                                         – 4 –

       Όταν έφτασε το πλήρωμα του χρόνου και θα άρχιζαν οι ανασκαφές, η αγάπη και το ενδιαφέρον των κατοίκων του Λυγουριού για το Ιερό, την αποκάλυψη, διάσωση και προβολή των μνημείων και του μεγαλείου των, με τα οποία είχαν ταυτιστεί, ως «φύλακες-οικοδεσπότες» εκδηλώθηκε για άλλη μια  φοράεμπράκτως με την  παραίτηση υπέρ της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

  •   Ο Γιώργος Κόνδης στο μελέτημά του με θέμα « Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου και τοπική κοινωνία. Προσεγγίζοντας τη δυναμική μιας σχέσης.», μεταξύ άλλων αναφέρει :                                                        

   «…Σταδιακά η τοπική κοινωνία διαμορφώνει συνείδηση της αξίας και του μεγαλείου αυτού του χώρου που φέρνει στο φως της μέρας η αρχαιολογική σκαπάνη. Είναι η αρχή μιας διαδικασίας ταύτισης με το χώρο και την ιστορία του, η σκέψη πως η τοπική κοινωνία «οι Λυγουριάτες» έχει έναν ιδιαίτερο ρόλο να διαδραματίσει στο νέο αυτό τοπίο. Η διαδικασία ταύτισης είναι τόσο ισχυρή, ώστε ήδη το 1879, προκειμένου να διευκολυνθεί η έναρξη των ανασκαφών, οι Λυγουριάτες παραχωρούν τα κτήματά τους στην περιοχή με συμβολαιογραφική πράξη. Είναι η πρώτη οικονομικά μεγάλη και συμβολικά ισχυρή συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στη διάσωση και ανάδειξη των μνημείων της περιοχής…»

 •  Ο Παναγής Καββαδίας αναφερόμενος στην παραχώρηση των κτημάτων γράφει σε αναφορά του:

     «…Οι Λυγουριώται δε οι κατέχοντες γαίας επί της θέσεως του Ιερού μετά γενομένας διαπραγματεύσεις έστερξαν να παραιτήσωσιν εις την Αρχαιολογικήν Εταιρίαν…. ως αντάλλαγμα ζητούντες την δημοσία δαπάνη κατασκευήν οδού από Ναυπλίας μέχρι Ιερού, ην εδέχθη να συστήση εις την κυβέρνησιν το ημέτερον συμβούλιον, και συνέστησεν αυτήν εγγράφως εν μηνί Απριλίω…..»

    Στο σημείο αυτό  και προκειμένου να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε το περιεχόμενο της πράξης παραίτησης, θεωρώ αναγκαίο να γνωρίσουμε κάποια στοιχεία από την ταυτότητα της Λυγουριάτικης κοινωνίας του 1879.

    Σύμφωνα με την απογραφή που έγινε τον Απρίλιο του 1879, τα στοιχεία της οποίας δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα της κυβέρνησης στις 21 Ιουλίου 1879, το Λυγουριό μαζί με τον οικισμό Κορώνη και το Αδάμι αποτελούσαν ένα δήμο, το δήμο Λήσσης.

   •  Ο συνολικός πληθυσμός του δήμου ήταν 1076 άτομα εκ των οποίων τα 864 έμεναν στο Λυγουριό και στον οικισμό Κορώνη και τα 212 στο Αδάμι.

                                                                 – 5 –

   • Δήλωσαν ότι ασκούσαν κάποιο επάγγελμα οι 345 από τους 1076 (32%). Από αυτούς οι 312 ήτοι το 90% ήταν γεωργοί και κτηνοτρόφοι, 57% και 33% αντίστοιχα, το 3% βιοτέχνες (11), το 2,6% έμποροι (9). Κι ακόμα  3 υπάλληλοι ένας δημόσιος και 2 δημοτικοί, 1 δικηγόρος και ένας κληρικός. Χωρίς επάγγελμα δήλωσαν 676 άτομα (63%), γυναίκες και γέροντες και  55 μαθητές (5%).

   •  Από πλευράς εκπαίδευσης, εγγράμματοι ήταν 252 άτομα (23,5%), εκ των οποίων 251 άρρενες και 1 γυναίκα. Αγράμματοι ήταν 824 άτομα(76,5%), εκ των οποίων 291 άρρενες και 533 θήλεις. Αξίζει να τονιστεί ότι από τις 534 γυναίκες μόνο μία γνώριζε γράμματα.

  • Το συνολικό, κατά προσέγγιση, εισόδημα του δήμου Λήσσης, σύμφωνα με τα στοιχεία παραγωγής που αναφέρει ο  Αντώνης Μηλαράκης, σε συνδυασμό με τις στρεμματικές αποδόσεις και τις τιμές, που αναφέρει ο Σωκράτης Δ. Πετμεζάς ήταν 153.000 δραχμές. Ήτοι το κατά κεφαλήν εισόδημα των 1076 ατόμων ήταν 142 δραχμές. Ο καθένας καταλαβαίνει το επίπεδο της φτώχειας αν αναλογιστεί ότι μόνο για το σιτάρι απαιτούνταν 110 δραχμές κατ’ άτομο το χρόνο!

  Αυτή, λοιπόν, ήταν η κοινωνία του Λυγουριού του 1897, που παρ’ όλη τη φτώχεια, την ανέχεια και την αγραμματοσύνη, έστερξε να δεχτεί να παραχωρήσει τα κτήματά της. Πράξη που αποπνέει πέραν των άλλων και ανθρώπινο μεγαλείο ! Γιατί  είναι άλλο να είσαι πλούσιος ή, εν πάση περιπτώσει, να μην είσαι φτωχός και να δωρίζεις κάτι από το περίσσευμά σου και άλλο να είσαι φτωχός, πάμπτωχος και να διαθέτεις μέρος από το υστέρημά σου!

   Τι , όμως, ήταν αυτό που τους οδήγησε σε μια πράξη ηρωικού πατριωτισμού ;

   Για ποιους λόγους έστερξαν να παραιτηθούν, χωρίς  προσωπικό αντάλλαγμα ;

   Μπορούσαν να υπολογίσουν το μελλοντικό οικονομικό και πολιτισμικό όφελος ;

   Μελετώντας προσεχτικά το συμβόλαιο παραχώρησης διαπιστώνουμε ότι για δυο, κατά βάση, λόγους το κάνουν.

  Πρώτα και κυρίως για να διευκολύνουν την αρχαιολογική εταιρεία στις έρευνες και ανασκαφές, προκειμένου να αποκαλυφθούν οι θησαυροί, να προστατευτούν, να σωθούν από την, έστω και, μικρή μερίδα των υστερόβουλων και κακόβουλων ξένων επισκεπτών – περιηγητών, δήθεν Ελληνολατρών, αλλά κατ’ ουσία τυχοδιωκτών και αρχαιοκάπηλων, να αποκατασταθούν και να γίνουν, γνωστά σε όλους, το μεγαλείο και οι πολιτιστικές αξίες, που απέπνεε η περιοχή τους και κρύβονταν στη γη τους!

                                                                 – 6 –

  Ύστερα γιατί φοβούνται την καταστροφή, γι’ αυτό ζητούν άμεσα τον καθαρισμό «του εκείσε αμφιθεάτρου, όπερ απειλείται από πυρκαїάν, ένεκα των αναπτυχθέντων θάμνων…»

  Ο Παναγής Καββαδίας, όπως προαναφέραμε, λέει «…ότι οι Λυγουριώται μετά γενομένας διαπραγματεύσεις έστερξαν να παραιτήσωσιν…»

   Έχει ιδιαίτερη σημασία η χρήση του αρχαίου ρήματος στέργω, από όπου και η στοργή. Η σχέση τους με το Ιερό ήταν σχέση στοργής, δηλαδή αγάπης υπό την ομπρέλα της προστασίας. Που σημαίνει ότι η συναίνεση, η συγκατάθεση στην παραίτηση έγινε ευχαρίστως, τη δέχτηκαν  με πολλή αγάπη!

   Η κινητήρια δύναμη, επομένως, που απέρρεε από τη σχέση «ταύτισης» και «στοργής» με το Ιερό, που τους καθιστούσε υπεύθυνους και τους έδινε εξ αιτίας της αγάπης και του ενδιαφέροντός τους το προνόμιο του «οικοδεσπότη-φύλακα», ήταν η προστασία και η αποκάλυψη του θαμμένου μεγαλείου που θα οδηγούσε στη γνώση και στην επιβεβαίωση του ιστορικού παρελθόντος της περιοχής τους, που θα τους πρόσφερε υπεροχή και θα τους γέμιζε υπερηφάνεια !

    Ταυτόχρονα το  αντάλλαγμα που ζητούν, δηλαδή την κατασκευή του δρόμου, που πέραν της εξυπηρέτησης του Ιερού, θα εξυπηρετούσε και τους ιδίους, και γενικότερα όλη την περιοχή, για  την εύκολη πρόσβαση στην πρωτεύουσα του νομού, είναι προς την κατεύθυνση του εμείς και όχι του εγώ και έτσι πρέπει να αξιολογηθεί!  Όσο για την αποζημίωση των ελαιοδέντρων και των αχλαδιών που θα ξεριζώνονταν, ξεχάστηκε, δεν αναφέρεται πουθενά.

    Η απάντηση, τέλος, στο ερώτημα αν μπορούσαν να υπολογίσουν το μελλοντικό οικονομικό όφελος εξ αιτίας της αναμενόμενης ανάπτυξης, οπότε η πράξη τους ενείχε υστεροβουλία, είναι παντελώς αρνητική. Ήταν τελείως αδύνατο να το υπολογίσουν, τόσο για λόγους άγνοιας και ανύπαρκτης εμπειρίας εκείνη την περίοδο, όσο και γιατί δε γνώριζαν το αποτέλεσμα των ανασκαφών, ούτε μπορούσαν να φανταστούν την εξέλιξη και ανάπτυξη της περιοχής εξ αιτίας, κυρίως του θεάτρου και του θεσμού των Επιδαυρίων που έγινε 75 χρόνια μετά. Εξάλλου ο Καββαδίας, με την τεράστια εμπειρία και διορατικότητά του, μόλις το 1920, όταν επιστατούσε και κατηύθυνε τη δεντροφύτευση του χώρου πρόβλεψε το μέλλον, λέγοντας στους μικρούς μαθητές που βοηθούσαν, «Τα επόμενα χρόνια στο χώρο θα                                                              έρχονται χιλιάδες επισκέπτες και θα χρειάζονται τη σκιά των δέντρων».   Ταυτόχρονα, η σκέψη για οποιαδήποτε πιθανή αμοιβή για παρεχόμενη εργασία στις ανασκαφές πρέπει να θεωρείται ως απόλυτα αποδεκτή και φυσιολογική.

                                                                 – 7 –

     Μετά  την παραχώρηση των κτημάτων η Αρχαιολογική Εταιρεία ανάθεσε στον αρχαιολόγο Παναγή Καββαδία για να αρχίσει τις ανασκαφές.

    «….. Ο Καββαδίας πήγε στην Επίδαυρο στις 15 Μαρτίου 1881 …λέγει ότι αυθημερόν επεσκέφθην το μίαν ώραν απέχον του Λυγουριού,… δάσος εις ο είχε μεταβληθή το θέατρον. Μόνον το σχήμα του κοίλου ήτο πως καταφανές, το δάσος δε ήτο τοσούτον πυκνόν, ώστε δεν ηδυνήθην κατ’ ουδένα τρόπον να εισχωρήσω εις αυτό ….»

     Την επομένη 16 Μαρτίου 1881 ο Καββαδίας οργανώνοντας ένα μεγάλο εργοτάξιο με εργαλεία πριόνια, τσεκούρια, ξινάρια, φτυάρια κ.λπ. από άντρες και γυναίκες της περιοχής και κυρίως του Λυγουριού στο οποίο και διέμενε, άρχισε την ανασκαφική του δραστηριότητα.

      Από τότε και για πολλά χρόνια κάθε μέρα αξημέρωτα ξεκινούσε το καραβάνι των εργατών και των εθελοντών αντρών και γυναικών μαζί με τον Καββαδία, άλλοι με τα πόδια, άλλοι με τα ζώα, για το πανηγύρι των ανασκαφών.

    Ο ίδιος γράφει σε αναφορά του :

     «….Την 16^ην Μαρτίου ηρξάμην των ενταύθα εργασιών προς εκκαθάρισιν του θεάτρου. Η υπό των εν αυτώ φυέντων αγρίων δένδρων εκκαθάρισις διήρκεσεν εξ ημέρας. Εκλιπόντων όμως των δένδρων τούτων εξεπλάγην ιδών αίφνης ότι  ελάχιστον μέρος της όλης προς εκκαθάρισιν εργασίας είχε γίνει…..Τα επικαλύπτοντα αυτό χώματα άτινα από πολλών εκατονταετηρίδων καταρεύσαντα από του Κυνορτίου όρους ένεκα αποκοπής ξυλείας και υετών, καθ’ α φαίνεται πολλά εδώλια αφανή εποίησαν, επί των ανωτάτων δε μάλιστα εις ύψος ενός μέχρι δύο μέτρων επεκάθησαν. ….. Τα λοιπά δένδρα τα εν τω κοίλω δεν έβλαψαν καθόλου τα εδώλια, διότι είχον φυεί ουχί εν τω υπ’ αυτά εδάφει , αλλ’ εν τω καταρεύσαντι και επικαθημένω χώματι……»

   Η τοπική κοινωνία  παρακολουθεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και λαχτάρα την πορεία των ανασκαφών πρώτα του Θεάτρου, της ορχήστρας και της σκηνής και μετά του ναού του Ασκληπιού, του Άβατου, της Θόλου κλπ, με τα οποία ασχολήθηκε την πρώτη περίοδο 1881-1887,ο Καββαδίας.

   Οι ανασκαφικές λεπτομέρειες και τα ευρήματα που έρχονται στην επιφάνεια, ταξιδεύουν ταχύτατα από στόμα σε στόμα και σκορπίζουν έντονο ενθουσιασμό.  Όλοι τρέχουν στο Ιερό για να διαπιστώσουν, να δουν με τα μάτια τους το θέατρο, καθώς αποκαλύπτεται, τους κίονες, τα αγάλματα ή και να εργαστούν εθελοντικά όπου τους ζητήσει ο καθηγητής!

                                                                – 8 –

    Το Λυγουριό ολόκληρο βρισκόταν εκείνη την περίοδο σε πατριωτική και πολιτισμική εγρήγορση και έξαρση ! Ζούσε τον παλμό των ανασκαφών. Παρακολουθούσε με αμείωτο ενδιαφέρον όσα διαδραματίζονταν κάτω από το άγρυπνο βλέμμα και τις οδηγίες του Καββαδία. Χαιρόταν για τον πλούτο των ευρημάτων. Θαύμαζε και εκπλησσόταν για το μέγεθος, το κάλλος και τη μοναδικότητα του θεάτρου και των άλλων μνημείων. Ζητούσε να πληροφορηθεί κάθε λεπτομέρεια για τη λειτουργία τους. Ένιωθε υπερηφάνεια που επιβεβαιώθηκε το μεγαλείο που έκρυβε η γη του !

    Στο σημείο αυτό θα σας μεταφέρω δυο σύντομα αποσπάσματα από τη δημοσιευθείσα στο περιοδικό του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός  15σέλιδη διήγηση- αναφορά του Νικολάου Σολωμού, μηχανικού  υπό τον τίτλο « Εκδρομή εις τας ανασκαφάς του εν Επιδαύρω Θεάτρου», ο οποίος, ως φίλος του Καββαδία και υπέρ της Αρχαιολογικής Εταιρείας,  μεταβαίνει στην Επίδαυρο μετά την 10^η Ιουνίου 1881, προκειμένου  να προβεί σε τοπογραφική περιγραφή, του μόλις ανασκαφέντος Θεάτρου. Η περιγραφή στοιχείων της ζωής και της ανασκαφής, όπως ο ίδιος τα έζησε, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

    •    Το πρώτο αφορά την ανασκαφή γυναικείου αγάλματος.

«…. Περιήλθον λεπτομερώς  ….το κοίλον…θεώμενος την κυκλικήν ορχήστραν προς σχεδιογράφισιν… Κατελθών και πλησιάσας εργάτας….σκάπτοντας περί την σκηνήν…είπον αυτοίς και τω φίλω εφόρω ότι κατά την ημέραν ταύτην θέλει ευρεθεί τι άξιον λόγου. Μετ’ ολίγον δε ειδοποιούμαι παρά των εργατών γελώντων ότι υπό το χώμα συνηντήθη λίθος, αφαιρεθέντων δε των χωμάτων παρουσιάσθη καθαρώς το εξωγκωμένον στήθος γυναικείου αγάλματος. Συγκεντρώθημε πάντες εις τον χώρον, και η αφαίρεσις του χώματος ήρξατο γενομένη μετά προσοχής και ταχύτητος…..μετ’ ολίγον έδειξε ύπτιον άγαλμα φυσικού μεγέθους γυναικός, ακέφαλον, άνευ χειρών, και φέρον ποδήρη χιτώνα…πλουσιωτάτων πτυχών Καίτοι  ησθάνθην τούτο….νεύμα του φίλου Καββαδία μ’ έπεισεν ότι το έργον ην καλής τέχνης. Είναι αδύνατον να περιγράψη τις την συγκίνησιν και αυτών έτι των εργατών….. Εν δε τω μεταξύ….επήρχετο το σκότος και οι ίπποι ήσαν επισαγμένοι προς αναχώρησιν…..αλλ’ ο φίλος μου ήτο βεβυθισμένος εις την εργασίαν του……πεισθείς πλέον ότι ένεκα του σκότους ούτε το σύνολον του αγάλματος ηδύνατο να σπουδάση, έδωκε το σημείον της αναχωρήασεως διά κεράσματος των εργατών….. ιππεύσαντες δε ελάβομεν την προς το χωρίον άγουσαν ένθα αφικόμεθα βαθείας ούσης δια τον τόπον νυκτός…..»

•  Και ακολουθεί το βραδινό φαγητό :

                                                     – 9 –

  «….Εκβαλόντες τους πίλους μας και κύψαντες εισέδυμεν εις τον οίκον μας εν ω παρεκαθίσαμεν επί ξυλίνων εδρών περί την μικράν τράπεζαν ήτις μετ’ όγκου κεκαλυμμένη εφαπλωμάτων…. Ενώ εισέτι νωπαί ήσαν αι εντυπώσεις του χαρίεντος εκείνου γυναικείου σώματος , όπερ παρίστα το ωραίον ευρεθέν άγαλμα, παρέστη ενώπιόν μας γραία κατεκεκληκυία, ερρυτιδωμένη, μέγαιρα κρατούσα εγχώριον κεχρωματισμένον πλατύγυρον αγγείον πλήρες λευκής τινός μάζης λέγουσα ……… « αργήσατε και παράβρασαν τα μακαρόνια»……. Το ευρεθέν άγαλμα ήτο το αντικείμενον της συνομιλίας μας, καθ’ ον χρόνον θρύπτοντες τυρόν προσπαθούμεν να καταστήσωμεν την διά του λάρυγγος διέλευσιν της λευκής μάζης ευχερεστέραν……

    Μετ’ ολίγον σβεσθείσης της λυχνίας εθεώμεθα επι των κλινών μας εξαπλωμένοι τους δια της στέγης φαινομένους και εν τη εκτάσει του ανεφέλου ουρανού διασπαρμένους αστέρας, άχρις ου  ημάς  « ύπνος έμαρπεν….»

    Αξίζει, επίσης  να μεταφέρουμε εδώ τη διήγηση της Βαγγελιώς Δημ. Λιακοπούλου, σχετικά με τις ανασκαφές υπό τον Καββαδία στο Ιερό, στην ΄Αννα Συνοδινού, όπως τη μεταφέρει στο βιβλίο της « Πρόσωπα και Προσωπεία» .

   «….Θυμάμαι μιαν αφήγηση της συχωρεμένης κυρά-Βαγγελιώς του Δημητρού Λιακόπουλου… Μου διηγόταν πως πηγαίνανε «στα πόδια», ποδαρόδρομο στην ανασκαφή του Θεάτρου, πριν χαράξει η αυγή, να πιάσουνε δουλειά για μια δραχμή την ημέρα. ΄Ελεγε: «Βλέπεις αυτά τα δάχτυλα; Νύχια δεν έχουνε, μας τα ‘ φαγε το χώμα, τα’ αφήσαμε στο Θέατρο! Εμείς τον επονάγαμε τον καθηγητή Παναγιώτη Καββαδία στις ανασκαφές. Χωρίς τους Λυγουριάτες να ξεσκάβουμε χρόνια με τα

χέρια, δε θα είχε προχωρήσει η ανασκαφή. Που θα παίζατε σεις; Τη μπόρα τη φάγαμε οι παλιοί, οι χωριάτες…» Θεός σχωρέσ’ την, αλήθεια έλεγε!…».

   Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν όπως είπαμε μέχρι το 1887 και διακόπηκαν κατά το χρονικό διάστημα 1888-1890, προκειμένου να γίνουν εργασίες εκκαθάρισης και συντήρησης. Αυτή τη χρονική περίοδο τέλειωσε και η κατασκευή του αμαξιτού δρόμου από το Ναύπλιο στο Ιερό, όπως ζήτησαν οι παραχωρήσαντες τις ιδιοκτησίες τους Λυγουριάτες.

    Οι κάτοικοι του Λυγουριού ιδιαίτερα σεβάστηκαν και αγάπησαν τον πρώτο ανασκαφέα Παναγή Καββαδία για την αφοσίωσή του στην αποκάλυψη, την αποκατάσταση και προβολή των θησαυρών  του Ιερού, όπως προαναφέρθηκε. ΄Εζησαν την αγωνία του, θαύμασαν την επιστημονική του κατάρτιση και την επιμονή του, χάρηκαν μαζί του όταν η σκαπάνη έφερνε στο φως τμήματα της θαμμένης λαμπρότητας και αίγλης  επιβεβαιώνοντας τις εκτιμήσεις και τις μελέτες του! Στέκονταν

                                                        – 10 –

δίπλα του στις δυσκολίες, τον συνέτρεχαν στις κακουχίες, τον εξυπηρετούσαν στις προσωπικές καθημερινές του ανάγκες,  τον θεωρούσαν δικό τους άνθρωπο ! ΄Ετσι κτίστηκε μια αμοιβαία σχέση αγάπης και εκτίμησης που οι νεότερες γενιές την εξέφρασαν δίνοντας το όνομά του στον τοπικό πολιτιστικό σύλλογο, ονομάζοντάς τον:

            Προοδευτικός  Σύλλογος Λυγουριού «Ο ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ».

    Σήμερα ο σύλλογος με την οργάνωση της παρούσας εκδήλωσης ,σε συνεργασία με τον δήμο Επιδαύρου, τιμούν και το όνομά τους και υπηρετούν τους στόχους τους, που αφορούν και το πολιτιστικό γίγνεσθαι του τόπου μας. Γι’ αυτό κύριε δήμαρχε και κύριε πρόεδρε σας αξίζουν θερμότατα συγχαρητήρια. Ίσως μάλιστα να απαιτείται να αναλάβετε μια πρωτοβουλία ακόμη μαζί.

     Να προτείνετε την ονομασία κάποιας από τις μεγάλες πλατείες του Ιερού να ονομαστεί «Πλατεία Λυγουριατών του 1879», ή κάπως έτσι, με την τοποθέτηση και των σχετικών πινακίδων.

                                                                  Κυρίες και κύριοι

    Θα μου επιτρέψετε να κλείσω μεταφέροντας κάποιες σκέψεις για τις υποχρεώσεις της δικής μας γενιάς. Πιστεύω ότι σήμερα ζητούμενο και ευθύνη όλων μας μαζί, είναι η ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων στα μνημεία, λόγω της υπερβολικής έκθεσής τους, τόσο εξ αιτίας της ραγδαίας ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού, όσο κυρίως, με τις ανεξέλεγκτες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον, που διαταράσσουν την οικολογική ισορροπία και συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή, -δείγματα της οποίας, δυστυχώς, εμφανίζονται συχνότερα- με καταστροφικές συνέπειες παντού!

     Για όλα αυτά τα θέματα  η τοπική κοινωνία μέσω των συλλόγων της και κυρίως μέσα από την τοπική αυτοδιοίκηση οφείλει να έχει λόγο. Να προτείνει. Να απαιτεί. Ίσως και να επιβάλλει!

      Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας.

                                                             Λυγουριό 6 Αυγούστου 2019

                                                                    Νίκος Καλαματιανός