Η χθόνια κατοικία του Ασκληπιού.

Τα τελευταία χρόνια, οι επισκέπτες του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου αναζητούν να μάθουν όλο και περισσότερες λεπτομέρειες για τους «θησαυρούς» που αποκαλύπτονται στις ανασκαφές γύρω από το κτιριακό συγκρότημα του Ασκληπιείου. Το μεγαλύτερο θεραπευτήριο του αρχαίου κόσμου. Το απρόσμενο νέο που «τάραξε» την ηρεμία του αργολικού τοπίου, ήταν η αποκάλυψη ενός οικοδομήματος, δίπλα ακριβώς, στη «μυστηριακή» Θόλο: το εμβληματικότερο κτίριο του Ασκληπιείου το οποίο κατασκευάστηκε μεταξύ του 365 και 335 π.Χ.

Το νέο ορθογώνιο αρχαϊκό κτίριο, που εντοπίσθηκε σε βάθος τριών μέτρων, ήταν η χθόνια κατοικία του θεού Ασκληπιού, από την αρχή που έφτασε στην Επίδαυρο. Και αυτό δεν συνέβη στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. όπως πιστεύαμε έως σήμερα, αλλά από το τέλος του 7ου αι. π.Χ. Είχε, μάλιστα, την ίδια λειτουργία με το κυκλικό κτίριο της Θόλου που ακολούθησε. Τώρα μας δίνει νέες πληροφορίες για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής της εποχής και για τη λατρεία του θεού.

Οπως λέει ο επικεφαλής των ανασκαφών, ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας κ. Βασίλης Λαμπρινουδάκης στην «Κ», η αποκάλυψη του αρχαϊκού κτιρίου που ξεκίνησε το 2015, «είναι μια γοητευτική περίπτωση έρευνας». Ξεκίνησε όταν άρχισαν οι αεροφωτογραφίες στο ιερό. «Τότε είδαμε ότι ο υπάρχων βωμός, που ονομάζαμε του Απόλλωνα, ο οποίος είναι αρχαϊκός και βρίσκεται κάπου 50 μέτρα στα ανατολικά της Θόλου, ήταν αξονικά τοποθετημένος και προσανατολισμένος προς αυτήν. Κάναμε μια νέα έρευνα σε εκείνο το σημείο και βρήκαμε μία επιγραφή με την οποία σφραγίστηκε αργότερα αυτός ο βωμός. Ηταν της Ηπιόνης, συζύγου του Ασκληπιού. Καταλάβαμε ότι είναι ένας χθόνιος βωμός Ασκληπιού και Ηπιόνης. Ομως, είναι του 6ου αι. π.Χ. και η Θόλος του 4ου αι. π.Χ. Να τι μας κίνησε να πάμε στη Θόλο: Σκεφτήκαμε αφού είναι προσανατολισμένος προς το κυκλικό οικοδόμημα, δηλαδή τη Θόλο, η οποία έρχεται σε αξονική θέση με αυτό τον βωμό, κάτι παλιότερο πρέπει να υπάρχει».

Ενα μέρος του αρχαϊκού κτιρίου είναι κάτω από τη Θόλο και παλιότερο και του βωμού (550 π.Χ.). Για αυτό άλλωστε θεωρήθηκε ότι ο Ασκληπιός εμφανίζεται την ίδια εποχή. «Ομως, το κτίριο χρονολογείται γύρω στο 600 π.Χ. και έχει ένα ελαφρώς διαφορετικό προσανατολισμό». Ο εντοπισμός του αλλάζει πολλά από όσα γνωρίζαμε.

Ξεκινώντας την έρευνα, η ανασκαφική ομάδα εντόπισε μπροστά στη Θόλο ίχνη μιας τεράστιας πυράς. «Ηταν γύρω στα 6 μέτρα το πλάτος της και το μήκος της συνεχιζόταν και κάτω από αυτή. Φτάνοντας στον βράχο, βρέθηκαν τα κοψίματα ενός ορύγματος το οποίο ήταν γεμάτο με οικοδομικό υλικό. Επειτα, σε βάθος 5 μ. κάτω από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους αποκαλύφθηκε ένα εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτό δάπεδο. Καταλάβαμε ότι πρόκειται για ένα υπόγειο».

Πλίνθινο οικοδόμημα

Στις ανασκαφές του 2018 και του 2019, εντοπίστηκαν θεμελιώσεις βάσεων γύρω από το όρυγμα που προορίζονταν για μία περίσταση, και στο εσωτερικό του το οικοδομικό υλικό. Επίσης κομμάτια από πλίθρες, δηλαδή πηλό ζυμωμένο με άχυρο και τρίχωμα κατσίκας, που ήταν ο οπλισμός της εποχής. «Τα στοιχεία έδειχναν ότι εκεί υπήρχε ένα πλίνθινο οικοδόμημα». Βρέθηκαν όμως, και δουλεμένα από ασβεστόλιθο κομμάτια και γύρω από το δάπεδο, η τάφρος θεμελίωσης ενός τοίχου. Μάλιστα, πολλές πέτρες του, είχαν πάνω τους παχύ κονίαμα, καλυμμένο με βαθυκόκκινο χρώμα. Το όρυγμα ήταν επενδυμένο με ισχυρό λίθινο τοίχο ο οποίος δημιουργούσε ένα κανονικό υπόγειο δωμάτιο. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν οκταγωνικές πέτρες με μία διαμπερή οπή γύρω στα 22 εκατοστά, το τυπικό μέγεθος ξύλινων στηριγμάτων που χρησιμοποιούσαν εκείνη την εποχή. Και γύρω στον βωμό, όστρακα του τέλους του 7ου αι. π.Χ.
«Ηταν ένα υπόγειο καλά δομημένο και πάνω του υπήρχε ένα ξυλοπλίνθινο οικοδόμημα με περίσταση, ένα περιστύλιο με αυτές τις ξύλινες κολόνες. Ενα δηλαδή, διώροφο κτίριο όπως η Θόλος», εξηγεί ο επικεφαλής των ανασκαφών.

Στη φετινή ανασκαφή του Πανεπιστημίου Αθηνών που πραγματοποιήθηκε με τη σταθερή υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αργολίδας, αποκαλύφθηκε το πλήρες πλάτος του κτιρίου και ένα μεγάλο ακόμα μέρος του μήκους του. Το πλάτος στο υπόγειο είναι 3,6 μ. και στο ισόγειο μαζί με την περίσταση φθάνει τα 8,2 μ. Το κτίριο έχει αποκαλυφθεί σε μήκος 10,2 μ., συνεχίζεται όμως προς τα δυτικά και στη βόρεια πλευρά του, κάτω από τη Θόλο. Την επόμενη χρονιά αναμένεται να αποκαλυφθεί στη νότια πλευρά του, το πλήρες μήκος του. Στο μεταξύ, σε μία τετράγωνη εσοχή που εντοπίσθηκε στο ψηφιδωτό δάπεδο, βρήκαν το αποτύπωμα της βάσης μιας σκάλας με την οποία κατέβαιναν από το ισόγειο στο υπόγειο. 

«Είναι ένα κτίριο πολύ σημαντικό για την εποχή του, το οποίο προτυπώνει τη Θόλο, που ήταν τάφος του Ασκληπιού. Ηταν η υπόγεια κατοικία του Ασκληπιού ο οποίος είχε μία θεϊκή υπόσταση. Ηρωας και θεός μαζί, χθόνιος και ουράνιος. Είχε τη δυνατότητα να πεθαίνει αλλά και να είναι αιώνιος. Ενσάρκωνε τη δύναμη της φύσης η οποία πεθαίνει κάθε χρόνο, παίρνοντας στα σπλάγχνα της τον σπόρο της προηγούμενης χρονιάς και την επόμενη ξαναγεννιέται δίνοντας νέα ζωή. Ο Ασκληπιός γιάτρευε μέσα από τη γη, διότι ο ύπνος είναι μία μαγική μίμηση του θανάτου. Στην Επίδαυρο θεωρούσαν ότι ο Υπνος είναι ο αδελφός του Θανάτου».

Η εγκοίμηση

Η θεραπεία των ασθενών γινόταν με την εγκοίμηση στο Αβατο ή εγκοιμητήριο. «Ενα μονώροφο κτίριο στο ανατολικό του μισό, διώροφο στο δυτικό του μισό. Σε αυτό το σκοτεινό υπόγειο κατέβαιναν οι ασθενείς για να κοιμηθούν στο έδαφος ή πάνω στο δέρμα του ζώου που θυσίαζαν». Ο θεός Ασκληπιός τον επισκεπτόταν στο όνειρό του, άλλοτε τον γιάτρευε, άλλοτε υποδείκνυε κάποιο φάρμακο ή του έλεγε τι να κάνει. Η ανασκαφική ομάδα μελέτησε σε ποιο επίπεδο βρισκόταν η μυστηριακή Θόλος και σε ποιο αυτό το ημιυπόγειο. Οπως λέει ο κ. Λαμπρινουδάκης, «μας εξέπληξε ότι είναι ακριβώς στο ίδιο επίπεδο η οροφή του υπογείου της Θόλου και η οροφή του Αβάτου. Που σημαίνει ότι ήταν μία αρχιτεκτονική σκηνογραφία. Ο ασθενής κατέβαινε στο υπόγειο του Αβάτου για να συναντήσει στη γη τον ίδιο τον Ασκληπιό ο οποίος κατοικούσε δίπλα, στο υπόγειο της Θόλου».

Οταν θα χτιζόταν η Θόλος, το αρχαϊκό κτίριο κατεδαφίστηκε. Θέλοντας να το «τιμήσουν» πριν το αντικαταστήσει το νέο κυκλικό οικοδόμημα της Θόλου που για να γίνει κατέστρεψε το βορειοδυτικό τμήμα του παλιού κτιρίου, το γέμισαν και με υλικό από ιερά κτίρια τα οποία κατεδάφιζαν τριγύρω. Αλλωστε, τον 4ο αι. π.Χ., έγινε ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα. Ανάμεσα στα λείψανα της λειτουργίας του, βρέθηκε μια χάλκινη μικρή αναθηματική φιάλη που έχει γύρω γύρω βαθιά βαθουλώματα, προφανώς θήκες αυγών. Ενα ιερό σκεύος του Ασκληπιού που δηλώνει ότι εκεί λατρευόταν ο χθόνιος θεός, εξηγεί ο ανασκαφέας. Και συνεχίζει.

Ο Ασκληπιός ήταν θνητός και αθάνατος. Επομένως, ως ουράνιος έπρεπε να έχει ένα κανονικό βωμό. Διότι οι χθόνιοι βωμοί είναι μια αρχιτεκτονικά φτιαγμένη τρύπα στο έδαφος, στην οποία έριχναν αναίμακτες θυσίες: χυμούς φρούτων, γάλα, μέλι αλλά και καθαρό αίμα. Για τους ουράνιους θεούς ήταν η γνωστή αιματηρή θυσία των ζώων. «Εχουμε ενδείξεις και λείψανα από αρχαϊκά ιερά οικοδομήματα που πρέπει να ήταν ένα είδος ναού του ουράνιου Ασκληπιού. Αλλά ανατολικά της Θόλου, 20 μ. πιο πέρα, έχουμε το οικοδόμημα Ε, που είναι ο πρώτος βωμός τέφρας, δηλαδή αιματηρών θυσιών. Και εκεί, με τις μετανασκαφές, βρήκαμε όστρακα του 7ου αι., που σημαίνει ότι όταν κατέβηκε η λατρεία από το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα κάτω, τον 7ο αι. π.Χ., ήδη υπήρχε και ο χθόνιος και ο ουράνιος Ασκληπιός».

Το πάρκο

Στην Επίδαυρο, η πανεπιστημιακή ομάδα εργάζεται με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, θυμίζει ο Β. Λαμπρινουδάκης, καθώς επίσης ότι η ανασκαφή πραγματοποιείται με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας. Το επόμενο διάστημα αναμένεται η εφαρμογή της προγραμματικής σύμβασης 985.000 ευρώ που υπογράφτηκε μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού, της Περιφέρειας Πελοποννήσου και του Δήμου Επιδαύρου, και προβλέπει τη μετατροπή του Ασκληπιείου σε ένα αρχαιολογικό και περιβαλλοντικό πάρκο. Περιλαμβάνει την περίφραξη σε όλο τον χώρο του Ασκληπιείου που γνωρίζουμε, διότι μεγάλο μέρος των μνημείων είναι απέξω. Επίσης τη δημιουργία νέας εισόδου και πάρκινγκ (χωρίς να καταργηθούν τα παλιά), που θα οδηγεί τον επισκέπτη από τα αρχαία Προπύλαια. Στοχευμένη διαδρομή θα κατευθύνει τους επισκέπτες στα κτίρια, έτσι ώστε να κατανοούν όσα βλέπουν και με τη βοήθεια των νέων μέσων. Κάθε εισερχόμενος θα μπορεί να δει τη Στοά του Κότυος από όπου οι προσκυνητές της εποχής αγόραζαν τα αναθήματά τους προτού εισέλθουν στο ιερό, τη βιβλιοθήκη όπου οι ασθενείς πληροφορούνταν τι συνέβη σε άλλους επισκέπτες, θα βλέπει τα πηγάδια, τις κρήνες, τα λουτρά κ.ά. Νέα υπάρχουν και από το πεδίο των αναστηλώσεων. «Σύντομα στο εμβληματικό κτίριο της Θόλου, θα δούμε δύο κορινθιακούς κίονες σε πλήρες ύψος. Στο Αβατο τελείωσαν οι αναστηλωτικές εργασίες και στο Εστιατόριο, ενώ ευελπιστούμε ότι σύντομα θα αναστηλωθεί κίονας στον ναό του Ασκληπιείου, ώστε κι αυτό το κεντρικό κτίριο να αποκτήσει την τρίτη διάσταση».